Cofact

รายงานสรุปกิจกรรม

สัปดาห์ค้นหาข้อเท็จจริง ในวาระวันตรวจสอบข่าวลวงโลก

วันที่ 28 มีนาคม – 2 เมษายน พ.ศ. 2565

📢 #รู้ทันข่าวลวง ผ่านงานสัปดาห์ค้นหาข้อเท็จจริง ในวาระวันตรวจสอบข่าวลวงโลก 2565 

ระหว่างวันที่ 28 มี.ค. – 2 เม.ย. 65

📌 สัปดาห์วันตรวจสอบข่าวลวงโลก  มีกิจกรรม ดังนี้ 

• กิจกรรมที่ 1   วันจันทร์ ที่ 28 มีนาคม พ.ศ.2565 . : เสวนาออนไลน์ เวทีนักคิดดิจิทัล ครั้งที่ 20 “รับมือมิจฉาชีพยุค 5G ถึงเวลาวาระแห่งชาติ”
• กิจกรรมที่ 2   วันอังคาร ที่ 29 มีนาคม พ.ศ. 2565 : กิจกรรมฉายหนังสั้นจาก 8 ประเทศ พร้อมเสวนาทำไมสิทธิดิจิทัลจึงสำคัญ ณ  Doc Club & Pub. โดย Engagemedia Cofact Thailand  มูลนิธิผสานวัฒนธรรม Doc Club
• กิจกรรมที่ 3   วันพุธ ที่ 30 มีนาคม พ.ศ.2565 : เสวนาออนไลน์ Media Forum ครั้งที่ 14 “บทบาทอัลกอริทึมกับการเข้าถึงข้อเท็จจริงในยุคดิจิทัล”
• กิจกรรมที่ 4   วันพฤหัส ที่ 31 มีนาคม พ.ศ.2565 และ วันศุกร์ที่ 1 เมษายน พ.ศ. 2565 : Verification Training workshop in Ampawa ฝึกอบรมการตรวจสอบข่าวลวง
• กิจกรรมที่ 5   วันเสาร์ ที่ 2 เมษายน พ.ศ. 2565  : กิจกรรม FactCollabTH ในวาระวันตรวจสอบข่าวลวงโลก 2565 International Fact-Checking Day 2022   Hybrid event  ณ The Sukosol Hotel

ถ่ายทอดสดทางออนไลน์
• Facebook : Thai PBS , Cofact โคแฟค, สภาองค์กรของผู้บริโภค, สภาการสื่อมวลชนแห่งชาติ , สมาคมผู้ผลิตข่าวออนไลน์
• YouTube : www.youtube.com/ThaiPBS #ThaiPBS

ดาวน์โหลดรายงานฉบับเต็ม คลิก

ประมวลภาพกิจกรรม

เชิญชวนเยาวรุ่นร่วมสมัครเข้าแข่งขันตรวจสอบข่าวลวงชิงรางวัล
หากคุณอายุ 15-24 ปีต้องการพัฒนาทักษะนักสืบดิจิทัล ร่วมกิจกรรม Youth Verification Challenge
กับ Google News Initiative ชัวร์ก่อนแชร์ Cofact
พร้อมรับของรางวัลจาก Google
ลงทะเบียนภายใน 16 เม.ย. 65
อ่านรายละเอียด
verificationchallenge.com/th
ชมเพิ่มเติมในชัวร์ก่อนแชร์ x โคแฟค ไลฟ์ทอล์กที่
เพจชัวร์ก่อนแชร์ https://fb.watch/camaG37gDL/
เพจนักสืบสายชัวร์ x ชัวร์ก่อนแชร์สโมสร https://fb.watch/cam0Os1zmw/
เพจโคแฟค https://fb.watch/calwNHpd6v/

เปิดโครงการ‘Youth Verification Challenge’ ชวนเยาวรุ่นอายุ 15-24 ปี ฝึกอบรม-ประลองทักษะตรวจสอบข่าวลวง

Google news Initiative  ร่วมกับโคแฟค (ประเทศไทย) และ ศูนย์ชัวร์ก่อนแชร์ MCOT เปิดตัวโครงการ “Youth Verification Challenge” ชวนเยาวชนร่วมฝึกทักษะการตรวจสอบข่าว และร่วมแข่งขันทั้งในระดับประเทศและระดับเอเชีย  

นายธนภณ เรามานะชัย Trainer Google News Initiative (GNI) กล่าวว่า โครงการ Youth Verification Challenge เปิดโอกาสให้เยาวชนอายุระหว่าง 15-24 ปี เข้าร่วมฝึกอบรมทักษะการตรวจสอบข่าวหรือข้อมูลลวงต่างๆ กับทีมงานของ GNI พร้อมด้วยพันธมิตรที่เป็นผู้สื่อข่าวและนักตรวจสอบข้อเท็จจริง (Fact Checker) ทั่วทั้งเอเชีย กิจกรรมนี้แบ่งออกเป็น 4 ระยะ มีทั้งการเล่นเกมตอบคำถาม การฝึกอบรม ไปจนถึงการแข่งขันในระดับประเทศและระดับภูมิภาค เปิดรับสมัครวันนี้ -16 เมษายนเท่านั้น  

“ทำไม GNI อยากจัดโครงการนี้ ถ้ามองจากประสบการณ์ของผม น้องๆ เยาวชน ถือเป็นส่วนสำคัญในการช่วยกันให้ทางบ้าน ถ้าเราจะสอนเรื่องการตรวจสอบข่าวลวง-ข่าวเท็จ บางทีถ้าเราคุยกับผู้สูงอายุ ผู้สูงอายุอาจจะไมได้มีความเชี่ยวชาญในการใช้เครื่องมือหรือเทคโนโลยีได้อย่างคล่องแคล่ว ดังนั้นแล้วน้องๆ เยาวชน น่าจะมีความคล่องแคล่วในเรื่องการใช้เครื่องมือตรวจสอบข้อมูลลวงมากกว่า และน้องๆ ยังสามารถเอาไปบอกต่อกับคุณพ่อคุณแม่ ไปบอกต่อญาติผู้ใหญ่ทางบ้านได้ด้วย” นายธนภณ กล่าว

นายธนภณ กล่าวต่อไปว่า กิจกรรมนี้นอกจากจะทำให้เยาวชนมีทักษะตรวจสอบข่าวหลอกลวงในชีวิตประจำวันได้แล้ว ยังเป็นการปูทางไปสู่การมีงานทำในอนาคตด้วย Fact Checker นั้นปัจจุบันเป็นอาชีพใหม่ในแวดวงสื่อสารมวลชน โดยระหว่างการอบรมจะมีผู้เชี่ยวชาญหลายท่านให้คำแนะนำตลอดโครงการ ซึ่ง Youth Verification Challenge ในครั้งนี้จัดเป็นปีที่ 2 แล้ว กิจกรรมในภาพรวมจะคล้ายกับปีก่อน แต่จะแตกต่างกันบ้างในเนื้อหาและรายละเอียด

โดยกิจกรรม “ระยะที่ 1” เป็นการเรียนรู้ทักษะง่ายๆ รวม 8 ครั้ง ครั้งละ 20 นาที ในรูปแบบ Youtube Live ว่าด้วยเทคนิคการตรวจสอบข้อมูลบนโลกออนไลน์ในรูปแบบต่างๆ เช่น ข้อความตัวอักษร ซึ่งมักพบบ่อยๆ ในการแชร์ผ่านกลุ่มไลน์ จะตรวจสอบได้อย่างไร รูปภาพหรือคลิปวีดีโอที่แชร์กันมาจะหาต้นตอได้จากที่ไหน เริ่มเรียนครั้งแรก 18 เม.ย. 2565 เป็นต้นไป ต่อเนื่องกันเป็นเวลา 2 สัปดาห์ โดยท้ายการเรีบนแต่ละครั้งจะมีชุดคำถามให้ตอบเพื่อเก็บสะสมคะแนน ให้เวลา 3-5 นาทีในการตอบ 

จากนั้น “ระยะที่ 2” ประมาณเดือน พ.ค. 2565 จะได้เรียนรู้การทำงานของวิทยากรหรือพี่เลี้ยง (Mentor) 4 ท่าน เพื่อให้เห็นว่าการตรวจสอบข้อเท็จจริงในแต่ละนั้นทำอย่างไรกันบ้าง โดยในส่วนของวิทยากร เป็นกิจกรรมที่เพิ่มเข้ามาในปีนี้ จากเดิมปีก่อนที่เน้นให้ผู้เข้าร่วมโครงการตอบคำถามมากกว่า “ระยะที่ 3” ประมาณกลางปี 2565 เป็นการให้เยาวชนที่เข้าร่วมโครงการและผ่านระยะที่ 1-2 มาแล้ว มารวมทีมเพื่อเข้าร่วมแข่งขันระดับชาติ และ “ระยะที่ 4” เฟ้นหาตัวแทนประเทศไทยไปแข่งขันต่อในระดับเอเชีย-แปซิฟิก ซึ่งจะจัดขึ้นในเดือน ก.ย. 2565 ในงาน Trusted Media Summit ของ GNI เพื่อให้ได้สุดยอดนักตรวจสอบข้อเท็จจริงรุ่นเยาวชนของเอเชีย-แปซิฟิก 

นายพีรพล อนุตรโสตถิ์ ศูนย์ชัวร์ก่อนแชร์ MCOT กล่าวว่า โครงการ Youth Verification Challenge มีความสำคัญกับคนที่ในอนาคตต้องการทำงานด้านการตรวจสอบข้อเท็จจริง ประโยชน์ที่ได้รับของเยาวชนผู้เข้าร่วมนอกจากจะได้เห็นว่าคนที่ทำงานด้านนี้ต้องมีทักษะและใช้เครื่องมืออะไรบ้าง ได้ลงมือทำเพื่อฝึกฝนทักษะเนื่องจากวิชานี้ไม่มีการสอนในห้องเรียน ได้พบกับทีมงานที่ปกติอาจเข้าถึงได้ยาก เช่น ทีม GNI ของกูเกิ้ล ตลอดจนคนที่ทำงานด้านตรวจสอบข้อเท็จจริงทั้งในประเทศและในระดับภูมิภาคเอเชีย-แปซิฟิก 

“เป็น Shortcut (ทางลัด) หรือก้าวกระโดดสำหรับน้องๆ ที่มีความสนใจ โดยเฉพาะคนที่สนใจเรื่องอนาคตของวงการข่าว อนาคตของวารสารศาสตร์ น้องๆ คนที่เป็นครีเอเตอร์ คนที่อยากสร้างสรรค์สื่อแต่ไม่อยากทำสื่อบันเทิงอย่างเดียว อยากจะทำสื่อที่มันเสริมสร้างบางอย่างให้สังคม หรืออยากจะทำสื่อที่มีแต่ความจริง สื่อที่ทำให้ข้อเท็จจริงมันมีความสำคัญขึ้นในสังคมไทย อะไรแบบนี้ โอกาสนี้จะเป็นหนึ่งในโอกาสที่ดีมากๆ” นายพีรพล กล่าว

นายพีรพล กล่าวอีกว่า ทักษะการตรวจสอบข้อมูลบนสื่อออนไลน์ หลายคนอาจทำเป็นอยู่แล้ว หรือใช้เครื่องมือเป็นแล้วในบางส่วน แต่การมาอบรมครั้งนี้เหมือนกับการทำความเข้าใจโครงสร้างใหญ่ของชุดเครื่องมือทั้งหมด โดยจะได้รู้ว่าคนที่ทำงานด้านนี้จริงๆ ใช้เครื่องมือกันอย่างไร และมองเครื่องมือเหล่านี้อย่างไร ถือว่าเป็นเนื้อหาที่ต่อยอดได้อย่างมาก ส่วนคนที่ยังทำไม่เป็นจะยิ่งได้ความรู้ หรือคนที่บอกว่าทุกวันนี้สงสัยอะไรก็ค้นหาในกูเกิ้ลอยู่แล้วทำไมยังต้องมาเรียนอีก ก็ต้องบอกว่าสิ่งที่จะได้เรียนไม่เหมือนกับที่ค้นหากันอง

น.ส.สุภิญญา กลางณรงค์ ผู้ร่วมก่อตั้ง โคแฟค (ประเทศไทย) กล่าวว่า เครือข่ายตรวจสอบข้อเท็จจริงสากล (International Fact-Checking Network : IFCN) กำหนดให้วันที่ 2 เมษายน ของทุกปี เป็นวันตรวจสอบข้อมูลสากล (International Fact-Checking Day) โดยวันที่ 2 เมษายน นั้นเป็นวันถัดมาจากวันที่ 1 เมษายน ที่เป็นวันโกหก (April Fool’s Day) ในวันดังกล่าวหลายคนอาจถูกหลอกกันได้ง่ายๆ แต่ในยุคนี้มีโอกาสถูกหลอกกันได้ทุกวัน 

ดังนั้นทักษะในการตรวจสอบข้อมูลข่าวสารจึงสำคัญมากในยุคดิจิทัล เพื่อที่จะได้รู้ทันไม่ตกเป็นเหยื่อข่าวลวงและอาชญากรรมต่างๆ บนโลกไซเบอร์ ซึ่ง Youth Verification Challenge เป็นโครงการที่เชิญชวนเยาวชนเข้าร่วมแข่งขันตรวจสอบข่าวลือ-ข่าวลวง ริเริ่มโดยทาง Google News Initiative โดยมี โคแฟค (ประเทศไทย) และ ศูนย์ชัวร์ก่อนแชร์ MCOT ร่วมสนับสนุน

“เท่าที่เราตามตอนนี้ จะเห็นว่า เยาวรุ่นก็ตื่นตัวเรื่องการตรวจสอบข้อมูลกันมาก เราจะมีนักสืบโซเชียลเยอะแยะไปหมดเลยเวลามีอะไรต่างๆ จริงๆ ถ้าได้มาเข้าร่วมโครงการนี้ ได้อบรม ได้ร่วมแข่ง ก็เพิ่มทักษะตรงนี้มากขึ้นด้วย ก็ฝากทุกท่านประชาสัมพันธ์เพิ่มเติม ใครที่มีน้องๆ ลูกๆ หลานๆ หรือญาติๆ คนไหนที่สนใจ เป็นโครงการที่น่าสนุก” น.ส.สุภิญญา กล่าว

สำหรับผู้ที่สนใจ สามารถเข้าไปดูรายละเอียดและสมัครได้ที่ https://www.verificationchallenge.com/th

-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-

วงเสวนายกกรณีศึกษา‘ชายแดนใต้’ เหตุใดสังคมไทยต้องตระหนัก‘สิทธิดิจิทัล’ ชี้ข่าวลวง-มิจฉาชีพออนไลน์แก้ยากหากรัฐไม่ปรับท่าทีให้ประชาชนเชื่อมั่น

เมื่อเร็วๆ นี้ ที่ Doc Club & Pub ย่านศาลาแดง กรุงเทพฯ มูลนิธิผสานวัฒนธรรม ร่วมกับ โคแฟค (ประเทศไทย) จัดกิจกรรมฉายหนังสั้น 8 เรื่อง และการเสวนาหัวข้อ “สิทธิดิจิทัลในประเทศไทยคืออะไรทำไมจึงสำคัญ? และควรเริ่มต้นที่ตรงไหน?” ซึ่งเป็นส่วนหนึ่งของงานสัปดาห์ค้นหาข้อเท็จจริง ในวาระวันตรวจสอบข่าวลวงโลก 2565 ระหว่างวันที่ 28 มี.ค.-2 เม.ย. 2565

นุรอาซีกีน ยูโซ๊ะ เจ้าหน้าที่สิทธิมนุษยชนในจังหวัดชายแดนภาคใต้ มูลนิธิผสานวัฒนธรรม กล่าวว่า ในพื้นที่ชายแดนใต้ เนื่องด้วยอยู่ภายใต้กฎหมายพิเศษที่เข้มงวดกว่าพื้นที่อื่นๆ การแสดงออกหรือวิพากษ์วิจารณ์จึงทำได้ยากกว่า ขณะเดียวกันก็มีปัญหาข่าวลือ-ข่าวลวงจำนวนมาก เช่น เมื่อมีเหตุความรุนแรงเกิดขึ้น ในฐานะคนทำงานในพื้นที่ก็ต้องค้นหาข้อมูลจากหลายแหล่ง ซึ่งน่าเป็นห่วงสำหรับคนทั่วไปที่อาจจะไม่ได้ค้นหาข้อมูลในระดับเดียวกัน แต่เลือกที่จะเชื่อข้อมูลจากแหล่งใดแหล่งหนึ่งเพียงแหล่งเดียว ก็ยิ่งสร้างความแตกแยกในสังคมมากขึ้น

โดยในเหตุการณ์เดียวกันจะมีการสื่อสารทั้งจากหน่วยงานความมั่นคง องค์กรภาคประชาชน และอื่นๆ อีกมากมายผ่านบัญชีบุคคลหรือเพจเฟซบุ๊ก ซึ่งหากเป็นคนที่ติดตามสถานการณ์ในพื้นที่มาอย่างต่อเนื่องก็พอจะแยกออกว่าบัญชีบุคคลใดหรือเพจใดอยู่ฝ่ายไหน แต่การรายงานให้ระงับบัญชีหรือเพจที่สร้างข่าวปลอมก็ไม่สามารถแก้ไขปัญหาได้เนื่องจากมีบัญชีหรือเพจใหม่ๆ เกิดขึ้นมาอีก ซึ่งมักเป็นบัญชีหรือเพจอวตารที่ไม่แสดงตัวตนจริง หรือการจะไปไล่แก้ข่าวในทุกเพจก็เป็นเรื่องเกินกำลัง หลายครั้งยังถูกตอบกลับด้วยถ้อยคำรุนแรงจนกระทบต่อสภาพจิตใจ นอกจากนี้ ยังกังวลเรื่องมาตรการลงทะเบียน 2 แชะ หรือบังคับลงทะเบียนอัตลักษณ์บุคคลในการใช้ซิมโทรศัพท์มือถือ ที่หมายเลขใดไม่ลงทะเบียนจะถูกระงับสัญญาณด้วย

“ลงทะเบียน 2 แชะ ตอนนี้หยุดไปแล้ว แต่ก็ยังไม่ได้คือสัญญาณให้กับหมายเลขเดิมที่ถูกตัดไปก่อนหน้านี้ ณ ตอนนี้ขอให้ข้อมูลที่มีคนลงทะเบียนเข้าไปแล้ว เราก็อยากจะได้คำชี้แจงว่าใครเป็นคนเก็บข้อมูล แล้วถ้าข้อมูลเหล่านั้นถูกนำไปใช้ประโยชน์ในทางที่ไม่ถูกต้อง ใครจะเป็นคนรับผิดชอบในส่วนเสียหายที่เกิดขึ้น อันนี้เราก็อยากได้คำชี้แจงอย่างเป็นทางการจากหน่วยงานที่ต้องการเก็บข้อมูลอัตลักษณ์ 2 แชะ ในพื้นที่เรา” นุรอาซีกีน กล่าว

สฤณี อาชวานันทกุล สมาชิกเครือข่ายพลเมืองเน็ต กล่าวว่า สิทธิดิจิทัลมี 2 ความหมาย ด้านหนึ่งคือทุกวันนี้ดิจิทัลเป็นส่วนหนึ่งของชีวิตเรา หมายถึงเราใช้ชีวิตบนโลกออนไลน์ ดังนั้นจึงคาดหวังการคุ้มครองสิทธิต่างๆ เฉกเช่นที่มีการคุ้มครองบนโลกออฟไลน์ อาทิ สิทธิในการแสดงออก การรวมกลุ่ม ความเป็นส่วนตัว แต่อีกด้านหนึ่ง ในโลกดิจิทัลก็มีบางแง่มุมที่ไม่เหมือนกับโลกออฟไลน์ อาทิ รอยเท้าดิจิทัล (Digital Footprint) ที่เราทิ้งไว้มากมายบนโลกออนไลน์โดยไม่รู้ตัวผ่านการใช้งานเว็บไซต์หรือแอปพลิเคชั่นต่างๆ ดังนั้นการคำนึงถึงมาตรฐานเรื่องความเป็นส่วนตัว จะมีความเข้มข้นแตกต่างกันระหว่างโลกออนไลน์กับออฟไลน์

เมื่อพูดถึงโลกออนไลน์ จะมีมุมมอง 2 ฝั่ง ระหว่างฝั่งที่คิดว่าโลกออนไลน์ช่วยยกระดับ (Enhance) เรื่องสิทธิ เช่น การรวมกลุ่ม ซึ่งยุคก่อนโลกออนไลน์อาจเป็นเรื่องยากที่เราจะเจอคนอื่นๆ ที่สนใจเรื่องเดียวกัน ฝั่งนี้ก็จะเห็นว่าสิทธิดิจิทัล รวมถึงการเข้าถึงอินเตอร์เน็ตเป็นสิทธิมนุษยชน กับฝั่งที่เห็นว่า แม้สิทธิดิจิทัลจะเป็นเรื่องสำคัญ แต่ก็มองว่าการเข้าถึงอินเตอร์เน็ตเป็นเพียงการเสริมสร้างสิทธิดั้งเดิมอื่นๆ ที่มีอยู่แล้ว จึงไม่จำเป็นต้องบัญญัติเพิ่มว่าเป็นสิทธิมนุษยชน ถึงกระนั้น ทั้ง 2 ฝั่งก็เห็นว่าสิทธิดิจิทัลต้องได้รับการคุ้มครอง

อย่างไรก็ตาม สำหรับประเทศไทย ตั้งแต่กฎหมายสูงสุดคือรัฐธรรมนูญ จะพบสิทธิเสรีภาพหลายอย่างมีข้อยกเว้นไว้เสมอด้วยการเขียนต่อท้ายไว้ว่าตามที่กฎหมายบัญญัติ นำไปสู่การที่กฎหมายหลายฉบับเขียนอารัมภบทไว้ก่อนว่าจะมีการละเมิดสิทธิบางอย่าง ซึ่งในส่วนที่เกี่ยวข้องกับสิทธิดิจิทัล เช่น เสรีภาพในการแสดงออก จะมีกฎหมายหลายฉบับเกี่ยวข้อง อาทิ พ.ร.บ.ว่าด้วยการกระทำความผิดเกี่ยวกับคอมพิวเตอร์ แม้จะมีจุดมุ่งหมายเพื่อใช้จัดการกับอาชญากรรมทางไซเบอร์ เช่น ในมาตรา 14 ว่าด้วยการนำเข้าข้อมูลเท็จ หมายถึงการปลอมแปลงเป็นบุคคลหรือหน่วยงานอื่นโดยมิจฉาชีพ อาทิ การทำเว็บไซต์ปลอมเพื่อหลอกเหยื่อให้ใส่ข้อมูลบัตรเครดิต เป็นต้น

แต่ในความเป็นจริง มาตราดังกล่าวกลับถูกนำไปตีความอย่างบิดเบือนเพื่อใช้จัดการกับการแสดงออก คำว่าข้อมูลคอมพิวเตอร์ จึงถูกตีความอย่างกว้างว่าข้อมูลอะไรก็ได้ที่อยู่บนอินเตอร์เน็ต แทนที่จะตีความอย่างเคร่งครัดว่าข้อความที่เครื่องประมวลผลเท่านั้น จึงกลายเป็นกฎหมายที่คุกคามการแสดงออกหรือใช้กลั่นแกล้งกันได้ง่าย ซึ่งไม่ใช่แต่รัฐที่ใช้ในลักษณะนี้ แต่ประชาชนก็ยังใช้กันเองด้วย นอกจากนี้ยังมี พ.ร.บ.คุ้มครองข้อมูลส่วนบุคคล ซึ่งออกมาแล้วแต่ยังไม่มีการบังคับใช้ โดยรัฐบาลอ้างสถานการณ์โรคระบาดโควิด-19 ว่าควรให้เวลาหน่วยงานทั้งรัฐและเอกชนได้ปรับตัว จึงเลื่อนการบังคับใช้มาแล้ว 2 รอบ และหากไม่เลื่อนอีกก็จะมีผลบังคับใช้ในวันที่ 1 มิ.ย. 2565

ดังนั้นจะเห็นว่า กฎหมายที่ควรจะคุ้มครอง ถึงที่สุดมันมีปัญหาการใช้ในทางที่ไม่ถูกต้อง เช่น การใช้กฎหมายคอมพิวเตอร์ ลำพังการใช้กฎหมายนี้เพื่อกลั่นแกล้งกัน เพื่อคุกคามก็แย่อยู่แล้ว แต่การใช้ระยะหลังที่เป็นการไปเชื่อมโยงกับคำว่า Fake News มันยิ่งทำให้คนสับสนไปอีก คำว่า Fake News ตามความหมายที่เราเข้าใจกัน คือรวมไปถึงข่าวปล่อย ข่าวบิดเบือน ดังนั้นวิธีแก้ไขที่ง่ายที่สุดเลยคือส่งเสริมสิทธิสื่อมวลชน เพราะโดยอาชีพแล้วเป็นหน้าที่และเป็นผู้เชี่ยวชาญการตรวจสอบข้อเท็จจริง รวมไปถึงสนับสนุนสื่อพลเมือง โครงการภาคประชาชน ที่จะทำการตรวจสอบข้อเท็จจริง (Fact Checking) แล้วใครก็ทำก็ต้องทำให้ได้มาตรฐานสากล 

ซึ่งประเด็นสิทธิดิจิทัล โดยสรุปแล้วต้องกลับไปที่ 1.ต้องมีหลักการรับผิด กับ 2.หลักการได้สัดส่วน โดยทั้ง 2 ข้อนั้นเชื่อมโยงกัน ทั้งนี้ ไม่ใช่ว่ารัฐจะไม่สามารถแตะต้องสิทธิใดๆ ของประชาชนได้เลย แต่ต้องมีเหตุผลจำเป็นเพียงพอ เช่น การโดยสารเครื่องบิน ผู้โดยสารรับได้กับการเอ็กซเรย์กระเป๋าเพื่อป้องกันการซุกซ่อนระเบิดขึ้นเครื่องบิน แต่คงไม่ยินยอมหากวันหนึ่งมีกฎว่าต้องถอดเสื้อผ้าต่อหน้าคนอื่นๆ ก่อนขึ้นเครื่อง และคงมีคำถามตามมา เช่น ผู้ก่อการร้ายมีวิธีการวางระเบิดแบบใหม่หรือไม่? เครื่องเอ็กซเรย์แบบเดิมใช้ไม่ได้ผลอย่างไร? เป็นต้น

“ในสังคมหรือในยุคที่หน่วยงานรัฐไม่ต้องรับผิดกับประชาชน เขาก็ยิ่งไม่ต้องรับผิดกับเรื่องเหล่านี้ อยากฝากไว้ตรงนี้ เมื่อไรก็ตามที่เราสามารถกลับมาให้เขามีความรับผิดที่ชัดเจน ความรับผิดชอบต่อมาตรการต่างๆ เขาก็จะต้องกลับมาคิดถึงหลักการที่เป็นหลักการพื้นฐานเหล่านี้มากขึ้น เพราะว่าเอาเข้าจริง นักกฎหมายก็จะบอกว่าหลักความจำเป็นและได้ส่วนมันพื้นฐานมากๆ เลยนะเวลาเราคุยกันเรื่องสิทธิ คือเราย่อมคาดหวังว่าสิทธิเราต้องได้รับการคุ้มครองเป็นเบื้องต้น ถ้าจะมาละเมิดหรือละเว้นต้องอธิบายให้ชัดว่าจำเป็นหรือไม่? อย่างไร? แล้วถ้าเกิดปัญหาใครจะรับผิดชอบ? แล้วเมื่อหมดความจำเป็นก็จะต้องกลับมาคุ้มครองตามเดิม” สฤณี กล่าว

สันติภาพ เพิ่มมงคลทรัพย์ รองผู้อำนวยการศูนย์ต่อต้านข่าวปลอม กระทรวงดิจิทัลเพื่อเศรษฐกิจและสังคม กล่าวว่า ข่าวปลอม (Fake News) นั้นแยกได้ไม่ยาก นั่นคืออะไรก็ตามที่ไม่อยู่บนข้อเท็จจริง (Fact) ไม่ใช่เรื่องจริง ไม่มีหลักฐานเชิงประจักษ์ แต่ Fake News นั้นก็มีหลายประเภท เช่น การเสียดสี (Parody) การแกล้ง (Bully) หรือการสื่อความให้เข้าใจผิดในเชิงสองแง่สองง่าม ทำให้แยกแยะได้ยาก 

อาทิ คน 2 คน สนิทกัน คนหนึ่งไปพูดจาบางอย่างกับอีกคนในลักษณะล้อเลียน คำถามคือทำได้หรือไม่ เพราะจริงๆ แล้วก็ไม่ควรใช้คำพูดที่ทำให้อีกฝ่ายได้รับผลกระทบเจ็บปวด ซึ่งก็เป็นเรื่องของจริยธรรมด้วย เนื่องจากการใช้เพียงกฎหมายอย่างเดียวกับทุกเรื่องนั้นทำได้ยาก ทั้งนี้ ที่ผ่านมาการดำเนินการกับ Fake News ส่วนใหญ่จะเป็นการตักเตือน ให้ลบโพสต์และชี้แจง โดยการดำเนินคดีจะใช้กับ Fake News ที่มีผลกระทบเป็นวงกว้างเท่านั้น เช่น ข่าวปลอมเกี่ยวกับวัคซีนโควิด-19 ที่ส่งผลให้เกิดความตื่นตระหนก คนไม่กล้าไปฉีดวัคซีน ซึ่งส่งผลต่อความมั่นใจของประชาชนและการเปิดประเทศ 

ทั้งนี้ ในการทำงานแก้ไขปัญหาข่าวปลอม ด้านการบังคับใช้กฎหมายจะเป็นเรื่องของตำรวจและศาล ส่วนศูนย์ต่อต้านข่าวปลอมทำหน้าที่ตรวจสอบและรับรองข้อมูลว่าข่าวใดจริงหรือปลอม โดยทุกข่าวที่ศูนย์ฯ หยิบยกมากล่าวถึงต้องอ้างอิงข้อมูลจากหน่วยงานที่เกี่ยวข้องกับเรื่องนั้นเสมอ เพื่อเป็นการตรวจสอบย้อนกลับไปยังเจ้าหน้าที่หรือหน่วยงานนั้นที่ออกมาให้ข้อมูล หากต่อมามีผู้แย้งว่าข้อเท็จจริงเป็นอีกแบบหนึ่งและมีหลักฐานที่ยืนยันได้ว่าไม่เป็นไปตามที่เจ้าหน้าที่หรือหน่วยงานชี้แจง

ประเด็นต่อไปคือการระบุตัวตน ซึ่งประชาชนยินดีที่จะให้ข้อมูลส่วนบุคคลกับผู้ให้บริการแพลตฟอร์มออนไลน์ เช่น บัตรประชาชน วันเดือนปีเกิด ฯลฯ ทั้งที่เป็นบริษัทในต่างประเทศ แต่เมื่อเกิดปัญหาอะไรขึ้น เช่น ข้อมูลรั่วไหล กลับไม่สามารถทำอะไรได้เลย ทางกระทรวงฯ จึงต้องการหารือกับทางแพลตฟอร์ม เช่น เฟซบุ๊ก เพื่อเก็บข้อมูลนี้ด้วย เพราะหากมองในมุมผู้เสียหาย อาทิ หากมีลูกแล้วลูกถูกปล่อยภาพอนาจารแล้วจะต้องไปตามจับใคร

“อันนี้เป็นมุมมองส่วนตัว คนไทยมีเสรีภาพ ไม่ได้ระวังกับต่างชาติมากพอสมควร หมายถึงว่าเรารู้สึกว่าถ้าเป็นภาครัฐฉันระแวง แต่ถ้าเป็นเฟซบุ๊กฉัน OK หรือบางเรื่องที่เราหลุดง่ายๆ ถ้าเป็นเมื่อก่อนนี่ยิ่งเห็นบ่อย บัตรประชาชนกับถุงกล้วยแขก ที่มันมีนานแล้ว อย่างนี้เราไม่เคยระวังเลย แต่พอวันนี้มันมีดิจิทัลเข้ามา ทำให้สิ่งที่อยู่ในโลกออนไลน์มันเปลี่ยนไป ซึ่งกฎหมายกับภาครัฐไทย อันนี้ก็บอกได้ว่าในการจะเคลื่อนไหวหรืออะไรมันก็จะมีช่วงของการลองผิดลองถูก มันไม่สามารถที่จะปรับตัวได้ทันที ซึ่งเหมือนกัน ในการที่เราเข้ามาอยู่บนโลกออนไลน์ บางทีเราก็ยังอาจปรับตัวได้ไม่เต็มร้อย อันนี้ผมว่ามันต้องใช้เวลาอีกสักนิดในการที่จะจูนและก้าวไปพร้อมกัน” สันติภาพ กล่าว

สุธิดา บัวคอม ตัวแทนทีม “บอท” ผู้ชนะการแข่งขัน FACTkathon หักล้างข้อมูลเท็จ แสวงหาความจริงร่วม กล่าวว่า ก่อนหน้านี้ไม่ได้สนใจเรื่องของ Fake News และมองว่าเป็นปัญหาของผู้สูงอายุ เพราะห็นว่าคนรุ่นใหม่เกิดมาในยุคที่มีเครื่องมือดิจิทัลพร้อมในการตรวจสอบ แต่พอมาร่วมโครงการ FACTkathon ก็ได้เห็นว่า คนรุ่นใหม่ซึ่งนิยมใช้ทวิตเตอร์ หลายครั้งมีการแชร์หรือรีทวิตแบบตามๆ กัน โดยที่ไม่รู้ว่าทวิตต้นทางเป็นข้อมูลจริงหรือไม่

แต่ในบริบทของประเทศไทย Fake News มีพลังในการทำลายล้างเพราะคนไม่เชื่อมั่นในรัฐหรือข้อมูลข่าวสารต่างๆ เพราะอินเตอร์เน็ตเป็นการสื่อสาร 2 ทาง อีกทั้งยังทำให้ผู้ใช้งานได้เห็นข้อมูลต่างๆ จำนวนมาก ซึ่งเมื่อคนเราต้องประมวลข้อมูลว่าอะไรจริงหรือเท็จ การที่แต่ละคนมีความคิดเห็น มีอคติ (Bias) ไม่เหมือนกัน ทำให้ข้อมูลที่ประมวลออกมาอาจไม่ใช่ข้อมูลที่เป็นข้อเท็จจริง ซึ่งก็ไม่รู้จะไปพึ่งพาการตรวจสอบได้จากที่ไหน เพราะเกิดความรู้สึกว่าไม่มีแหล่งใดที่เชื่อใจได้ ถึงกระนั้น การที่รัฐจะปรับปรุงเพื่อเรียกความน่าเชื่อถือก็ไม่ง่ายอีกเพราะสิ่งที่เกิดขึ้นที่ผ่านมาได้กลายเป็นภาพจำไปแล้ว แต่อีกมุมหนึ่งก็เห็นการช่วยกันตรวจสอบกันเองของประชาชนมากขึ้น

“อย่างในทวิตเตอร์ คนก็ทำในสิ่งที่จริงๆ ตัวเองไม่ต้องทำก็ได้ อย่างกรณีของคุณแตงโม ที่ผ่านมาแล้วก็ยังเป็นกระแสอยู่ตอนนี้ คือพอมันมีข่าวปลอมเกิดขึ้นมาก็จะมีคนไปแก้ทันที มันไม่จริง มันมีแหล่งข่าวบอกว่าอย่างนี้ ทั้งที่เขาเองก็อาจจะไม่ได้มีประโยชน์อะไรก็ได้แต่เขารู้สึกว่ามันต้องแก้ไขในความผิดพลาดนี้ เรารู้สึกว่าความเปลี่ยนแปลงไปของนิสัยคนก็ทำให้สังคมมันดีขึ้น” สุธิดา กล่าว

สุภิญญา กลางณรงค์ ผู้ร่วมก่อตั้ง โคแฟค (ประเทศไทย) กล่าวถึงงานวิจัยที่ประเทศสิงคโปร์ ซึ่งพบว่า แม้ประเทศไทยจะมีผู้เผยแพร่ข่าวลวง หรือข้อมูลคลาดเคลื่อน (Disinformation) อยู่มาก แต่ปริมาณการตรวจสอบข้อเท็จจริงก็มีมากเช่นกัน ส่วนประเด็นเสรีภาพที่ด้านหนึ่งอันดับของไทยถดถอยลง แต่อีกด้านก็พบคนไทยใช้งานสื่อสังคมออนไลน์กันมาก กรณีของประเทศไทยจึงน่าสนใจ และคนไทยเองก็ไม่ได้ซีเรียสกับปัญหามากนักเพราะยังมีแง่มุมดีๆ ให้มองเห็นอยู่ จึงไม่ได้คิดว่าสถานการณ์ในไทยนั้นเลวร้ายมื่อเทียบกับอีกหลายประเทศ

ทั้งนี้ แม้จะเชื่อว่าการเข้าถึงอินเตอร์เน็ตเป็นสิทธิเสรีภาพที่ควรได้รับการปกป้อง แต่หลายปีที่ผ่านมาก็มองเห็นด้านมืดบนอินเตอร์เน็ตค่อนข้างมาก ความท้าทายจึงอยู่ที่จะมีหนทางแก้ปัญหาอย่างไร ส่วนหนึ่งคือทุกคนต้องกลับมาดูแลตนเอง ต้องตื่นรู้เท่าทัน แต่อีกส่วนหนึ่ง สมดุลระหว่างกฎหมายหรือกฎกติกามารยาทต่างๆ ก็เป็นเรื่องซับซ้อน แต่ละคนอาจเห็นไม่เหมือนกัน และเป็นเรื่องยากในการหาจุดสมดุล

เมื่อมองไปยังอนาคต ยังมีความท้าทายใหม่ๆ เช่น ปัญญาประดิษฐ์ (AI) หรือการทำคลิปวีดีโอที่ปลอมแปลงใบหน้าและเสียงจนแยกแยะได้ยาก (Deepfake) ด้านหนึ่งต้องทำให้ประชาชนรู้เท่าทันเพราะใครๆ ก็อาจตกเป็นเหยื่อได้ แต่อีกด้านหนึ่งกฎหมายหรือนโยบายก็ต้องปรับแก้ให้เอื้อต่อการรับมือด้วย ซึ่งที่ผ่านมามีข้อสังเกตว่า การดำเนินการทางกฎหมายของไทยจะรวดเร็วหากเป็นเรื่องที่กระทบความมั่นคงของรัฐ แต่ก็อาจเกินสัดส่วนไป อาทิ กรณี 3 จังหวัดชายแดนใต้ หรือเรื่องการเมือง เมื่อเทียบกับเรื่องที่กระทบต่อประชาชน เช่น แก๊งคอลเซ็นเตอร์ 

“พอเกิดเหตุอย่างนี้ ถ้าเราไปถามหน่วยงานรัฐจะผลักมาที่ผู้บริโภค ประชาชนก็อย่าโง่สิ อย่าทำตัวให้ถูกหลอกสิ พอมาเจอเรื่องอาชญากรรมออนไลน์จริงๆ ภาครัฐจะโยนกลับไปให้ผู้บริโภค แต่พอเจออะไรที่มันกระทบความมั่นคงของรัฐ รัฐจะบอกต้องบังคับใช้กฎหมายให้เข้มแข็ง ฉะนั้นมันก็ไม่สมดุลแล้วคนก็ไม่เชื่อในหลักนิติธรรม หรือ Rule of Law มันก็นำไปสู่การที่คนเลือกที่จะ Support บริษัท Tech Company ขนาดใหญ่ มากกว่าที่จะ Support นโยบายของรัฐ เพราะฉะนั้นก็ต้องสลับตรงนี้เพื่อที่จะรับมือกับโลกยุค Metaverse ยุค 5G 6G แล้วก็ยุค Deepfake” สุภิญญา กล่าว

-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-

2 เม.ย. 2565 โคแฟค (ประเทศไทย) ร่วมกับ สำนักงานกองทุนสนับสนุนการสร้างเสริมสุขภาพ (สสส.) สภาการสื่อมวลชนแห่งชาติ สมาคมผู้ผลิตข่าวออนไลน์ สำนักข่าว ThaiPBS FNF Thailand และภาคีเครือข่าย จัดเสวนา “บทบาทสื่อไทยในการสกัดข่าวปลอม: อดีต ปัจจุบัน และอนาคต” ที่ รร.เดอะ สุโกศล กรุงเทพฯ ซึ่งเป็นส่วนหนึ่งของงานสัปดาห์ค้นหาข้อเท็จจริง ในวาระวันตรวจสอบข่าวลวงโลก 2565 ระหว่างวันที่ 28 มี.ค.-2 เม.ย. 2565 

ก่อเขต จันทเลิศลักษณ์ ผู้อำนวยการสำนักข่าวไทยพีบีเอส กล่าวว่า เมื่อพูดถึงคำว่าข่าวปลอม (Fake News) จะนิยามอย่างไร ความผิดพลาดทางวารสารศาสตร์จะนับเป็นข่าวปลอมหรือไม่ หรือแค่ไหนจึงเรียกว่าข่าวปลอม แต่สำหรับตนแล้ว ข่าวปลอมนั้นต้องดูที่ผู้สร้างว่ามีเจตนาบิดเบือนข้อเท็จจริงเพื่อประโยชน์อย่างใดอย่างหนึ่ง หรือของคนใดคนหนึ่ง หรือองค์กรใดองค์กรหนึ่ง 

โดยในอดีตนั้นไม่ค่อยมีปัญหาข่าวปลอม แต่จะเป็นข่าวผิดพลาดคลาดเคลื่อนเสียมากกว่า ซึ่งเกิดจากการเร่งรีบในกระบวนการผลิต ทั้งนี้ สื่อมวลชนมีคำว่า Gatekeeper หมายถึงบทบาทในการตรวจสอบความน่าเชื่อถือก่อนเผยแพร่ ปัจจุบันคนทำงานสื่อก็ยังต้องทำหน้าที่นี้อยู่ ดังนั้นคำถามที่ว่าสื่อจะต่อสู้กับปัญหาข่าวปลอมได้มาก-น้อยเพียงใดก็ขึ้นอยู่กับศักยภาพของกองบรรณาธิการ สำหรับกระบวนการตรวจสอบก็คือการประเมินความน่าเชื่อถือของแหล่งข้อมูล เช่น ใครเป็นแหล่งข่าว เป็นแหล่งข่าวประเภทปฐมภูมิหรือทุติยภูมิ วิธีนี้ก็ยังไม่เก่า

แต่ปัจจุบันสื่อต้องเผชิญกับความท้าทายอย่างมากทั้งจากผู้รับสารปกติทั่วไป และผู้มีส่วนได้-เสียกับข้อมูลข่าวสาร การที่สื่อนำเสนอข้อมูลข่าวสารแล้วไม่ตรงกับความต้องการของผู้มีส่วนได้-เสีย ก็อาจถูกตีตราได้ว่าเป็นผู้นำเสนอข่าวปลอม แม้ว่าข้อมูลนั้นจะมีปัญหามาจากแหล่งข่าวต้นทางก็ตามแต่จะไม่ค่อยถูกพูดถึง ดังนั้นการแก้ปัญหาข่าวปลอมทุกฝ่ายที่เกี่ยวข้องต้องรู้เท่าทัน ทั้งคนทำงานสื่อ แหล่งข่าวซึ่งเป็นต้นทางของการสื่อสาร และผู้รับสาร ซึ่งยุคนี้กรอบจริยธรรมสื่อเป็นวิชาที่ทุกคนควรได้เรียน

“ผู้รับสารซึ่งปัจจุบันเป็นผู้สื่อสารแล้ว ทันทีที่รับข้อมูล ใช้เวลากะพริบตาไม่เกิน 3 นาที ก็เป็นผู้ส่งสารได้ทันที ก็คือแชร์ ทำอย่างไรคนเหล่านี่จึงตระหนักว่าสถานะของเขาไม่ใช่แค่ผู้รับสาร พวกเธอทั้งหลายตรวจสอบให้ฉันแน่นอน ถ้าเธอไม่ทำคือเธอไม่ทำหน้าที่ แต่พอถึงตัว ได้มาปุ๊บส่งต่อเลย ทำอย่างไรจึงสร้างความตระหนักว่าเมื่อไรก็ตามที่คุณแชร์หรือส่งต่อ คุณควรมีกระบวนการคิดและตรวจสอบสารเช่นกัน ตั้งคำถามสักนิดว่าตกลงอันนี้ใช่ไหม 

ขณะเดียวกันมันต้องย้อนไปถึงต้นทางด้วย ผมถามหน่อยทุกวันนี้เราเข้าใจว่าสมุนไพรฟ้าทะลายโจรป้องกันโรคโควิดได้ไหม หน่วยงานที่มีความน่าเชื่อถือบอกไม่ได้ อย่าไปคิดว่าป้องกันได้นะ แต่มีอาการแล้วก็ให้รีบรักษา แต่บางอัน หน่วยงานที่เกี่ยวข้องกับการศึกษาเรื่องนี้ บอกใช้วันละ 2,000 มิลลิกรัม 5 วัน เพื่อเพิ่มภูมิต้านทาน คุณตีความว่าอย่างไร เขาไม่ได้บอกว่าป้องกัน แต่เพิ่มภูมิต้านทาน คุณเข้าใจว่าอย่างไรในบริลบทของโควิด-19” ก่อเขต กล่าว

นพปฏล รัตนพันธ์ รองเลขาธิการ สภาการสื่อมวลชนแห่งชาติ กล่าวว่า สื่อหนังสือพิมพ์ไม่เจอปัญหาข่าวปลอม แต่เป็นปัญหาข่าวสารที่ไม่ครบถ้วน ณ เวลานั้น โดยการปิดต้นฉบับหากเป็นฉบับที่ไปจำหน่ายในจังหวัดไหลๆ ก็ต้องปิดเร็ว แต่หากเป็นฉบับที่จำหน่ายในกรุงเทพฯ ปริมณฑล หรือภาคกลาง ก็จะปิดช้า โดยยึดว่าหนังสือพิมพ์จะต้องไปอยู่บนแผง ณ จังหวัดปลายทาง ในเวลา 05.00 น. ของวันรุ่งขึ้น ดังนั้นวิธีการที่กอง บก. หนังสือพิมพ์ใช้กันคือ หากเรื่องใดไม่มั่นใจก็จะยังไม่ฟันธง

สำหรับข่าวปลอมนั้นในอดีตตนมองว่าเป็นโฆษณาชวนเชื่ออย่างหนึ่ง แต่การจะมาผ่านพื้นที่สื่อนั้นเป็นไปได้ยากเพราะกอง บก. ของสื่อหลักไม่ว่าหนังสือพิมพ์ วิทยุ โทรทัศน์ จะตรวจสอบก่อนเสมอ เช่น การกล่าวอ้างว่าคนนั้นพูดคนนี้พูด ก็จะต้องยืนให้ได้ก่อนว่าบุคคลดังกล่าวพูดเรื่องนั้นจริง ต่างจากปัจจุบันที่เทคโนโลยีทำให้การส่งต่อหรือกระจายข้อมูลข่าวสารรวดเร็ว ซึ่งหากใช้ประโยชน์ในทางที่ดีก็ดีไป แต่หากใช้ในทางที่ไม่ดี บิดเบือนเพื่อประโยชน์ของฝ่ายใดฝ่ายหนึ่ง ก็จะสร้างความปั่นป่วนทั้งผู้บริโภคข่าวสาร คนทำสื่อ และผู้เกี่ยวข้องไม่ว่ารัฐหรือเอกชน

อย่างไรก็ตาม ในบางกรณีปัญหาก็มาจากแหล่งข่าว เช่น กรณีสมุนไพรฟ้าทะลายโจรกับโควิด-19 แพทย์ท่านหนึ่งบอกช่วยสร้างภูมิคุ้มกัน แพทย์อีกท่านบอกให้ใช้เพื่อรักษาโรค ส่วนอีกหน่วยงานหนึ่งบอกว่ายังไม่มีผลวิจัยรองรับ โอกาสที่สื่อจะนำข้อมูลจากทั้ง 3 แหล่งมาใส่รวมกันแทบเป็นไปไม่ได้ และแหล่งข่าวแต่ละแหล่งอาจให้ข้อมูลคนละวัน รวมไปถึงคำนิยามอีก อะไรคือสร้างภูมิคุ้มกัน แล้วการไม่มีผลงานวิชาการยืนยัน เท่ากับที่ผ่านมาหลอกลวงผู้ประชาชนหรือเปล่า ความคลาดเคลื่อนจึงเกิดขึ้นได้ แต่ที่แน่ๆ คือคนพากันกว้านซื้อฟ้าทะลายโจรแล้ว

“ต้องตรวจสอบตัวแหล่งข่าวให้ชัด หรือไม่ถ้าเอาชัวร์ๆ ไม่ให้ถูกด่า แต่จริงๆ เป็นสื่ออย่างไรก็โดนด่าอยู่แล้ว ก็ว่ากันไป แต่เราก็ทำให้มันชัดเจนมากที่สุด หาข้อมูลประกอบให้มันมากที่สุดในการที่จะนำเสนอเรื่องใดเรื่องหนึ่ง ถ้าจะเพลย์เซฟหน่อยก็โควตคำพูด เอาคำที่หมอคนนั้นหรือแหล่งข่าวคนนั้นมาใส่ แค่นั้นไม่ต้องมีการแต่งเติม เพราะบางทีการเข้าใจของเรากับคำพูดของเขา บางทีคนที่ฟังคนที่ 3 อาจจะเข้าใจไปอีกอย่างหนึ่ง สมมติมีญาติพี่น้องกำลังลงทุนเรื่องฟ้าทะลายโจร สุดท้ายใช้ไม่ได้แล้วก็มาโทษสื่อเขาบอกมา ฟังสื่อมา 

ก็คือเพลย์เซฟที่สุด แหล่งข่าวว่าอย่างไรเราก็ว่าอย่างนั้น แต่สิ่งที่เราจะช่วยผู้บริโภคข้อมูลข่าวสาร ก็คือการหาข้อมูบเพิ่มเติม ว่ามันอาจจะ อาจจะเฉยๆ นะ แต่สิ่งสำคัญที่สุดคือคุณต้องติดตามเรื่องนี้อย่างใกล้ชิด เพราะเรื่องใดเรื่องหนึ่งที่เกิดขึ้นแล้วไม่ตรวจสอบกับหน่วยงานที่เชื่อถือได้  ซึ่งมันก็ตรวจสอบยากนะ เพราะหน่วยงานรัฐบางทีก็เข้าถึงยาก อย่างศูนย์ต่อต้านข่าวปลอม ไม่รู้ประชาชนทั่วไปจะเข้าได้มากน้อยแค่ไหน บางทีสื่อจะขอข้อมูล หรือไปทำอะไรด้วยกันสักนิดสักหน่อย ขั้นตอนก็ยากอยู่” นพปฏล กล่าว

ระวี ตะวันธรงค์ นายกสมาคมผู้ผลิตข่าวออนไลน์ กล่าวว่า ปัจจุบันเราอยู่ในยุคที่การรับข้อมูลข่าวสารเป็นแบบตามเวลาจริง (Real Time) แต่ปัญหาคือเมื่อเกิดข่าวปลอมขึ้น เช่น มีข้อมูลที่น่าสงสงสัยว่าจริงหรือไม่ถูกเผยแพร่ในวันที่ 1 เมื่อสื่อพยายามสอบถามไปยังแหล่งข่าวที่เป็นผู้เกี่ยวข้องหรือรับผิดชอบเรื่องนั้นโดยตรง (Direct Source) กลับถูกบอกให้ทำหนังสือมาแล้วให้รอ 2 เดือนบ้าง 2-3 สัปดาห์บ้างแล้วจะชี้แจง ในช่วงที่ต้องรอดังกล่าว ข่าวปลอมก็แพร่กระจายไปอย่างรวดเร็วและกว้างขวางนับแสนข้อความแล้ว 

“ผมเคยเจอเคสตอนโควิดมาเวฟ 2 ผมมีโอกาสได้รับเชิญไปทำเนียบ ไปคุยกับผู้ใหญ่ในบ้านในเมืองหลายๆ ท่าน หลายๆ สื่อ หลายๆ สมาคมสื่อเข้าไป สิ่งที่เราพยายามบอกคือเวลานั้นมีปัญหาเตียงไม่พอ แล้วปัญหาเตียงไม่พอมันมีคำถามเยอะมากเลยว่าแล้วที่ไหนมีเตียง แล้วเวลาป่วยที่ไหนมีเตียง ช่วยบอกหน่อย สิ่งที่เราได้รับข้อมูลทุกวันคือตอนแถลง 11 โมง ว่าไปเท่าไรแล้ว ซึ่งเป็นข้อมูลที่เกิดขึ้นเมื่อคืน

ก็มีกรณีศึกษาจากสิงคโปร์ เขามีเว็บไซต์กลางที่รายงานตามเวลาจริงว่าเตียงถูกใช้ไปเท่าไรในพื้นที่ไหนบ้าง ก็มีเรียนถามผู้เกี่ยวข้องไป เขาก็บอกทำไม่ได้อย่างนั้นอย่างนี้ แต่สิ่งที่มันสร้างความทุกข์กับประชาชนคือข่าวที่ออกในเวลานั้นคือเตียงเต็มทั้งประเทศ ดังนั้นคนป่วยตื่นตระหนกหมด แล้วมันไปเปลี่ยนคำว่าตื่นตระหนกให้กลายเป็นข่าวปลอม เช่น โรงพยาบาลนี้ต่อคิว 100 คิว โรงพยาบาลนี้ต่อคิว 200 โรงพยาบาลนี้มีคนตายแล้ว ไทม์ไลน์มันมีปัญหาหมด” นายกสมาคมผู้ผลิตข่าวออนไลน์ กล่าว

พีรพล อนุตรโสตถิ์ ศูนย์ชัวร์ก่อนแชร์ MCOT กล่าวว่า เริ่มทำชัวร์ก่อนแชร์มาตั้งแต่ปี 2558 พบว่าระยะหลังๆ ประชาชนสามารถตรวจสอบข่าวได้ดีขึ้น ซึ่งหลายคนก็เคยตกเป็นเหยื่อข่าวปลอมมาก่อนแล้วเกิดการเรียนรู้ แต่ที่น่าเป็นห่วงคือคนที่เติบโตมาในยุคที่การสร้างและเผยแพร่สื่อทำได้ง่าย หากไม่เข้าใจธรรมชาติของอินเตอร์เน็ตอาจได้รับผลกระทบ ทั้งการรับข้อมูลโดยที่ไม่รู้ว่าใครๆ ก็สร้างเว็บไซต์ได้หรือใครๆ ก็ตัดต่อภาพได้ ก็อาจจะถูกหลอก และการส่งที่ไม่รู้ว่าส่งไปแล้วข้อมูลสามารถกระจายเป็นวงกว้างมาก แล้วอาจย้อนกลับมาทำร้ายตนเองได้

แต่เมื่อหันมาดูการทำงานของสื่อก็พบข้อจำกัดหลายครั้งอยู่ที่แหล่งข่าว เช่น บางคนไม่อยากออกสื่อเพราะจะมีปัญหาตามมาแม้เป็นการพูดความจริง หรือเรื่องที่แชร์กันอยู่บนโลกออนไลน์บางเรื่องแหล่งข่าวที่เป็นนักวิชาการมองว่าเป็นเรื่องไร้สาระและไม่อยากพูดถึง หรือบางคนก็มีเวลาน้อย หรือเรื่องของสายการบังคับบัญชา ถ้าคนนี้ไม่พูดตนเองก็ยังพูดไม่ได้ แต่ในทางกลับกันก็จะมีแหล่งข่าวบางคนที่ใช้ช่องทางเฟซบุ๊กในการสื่อสารโดยตรง เพราะดีกว่าให้สัมภาษณ์กับสื่อแล้วไม่รู้ว่าสื่อจะไปนำเสนออย่างไร จะเกิดการตีความผิดพลาดหรือนำเสนอไม่ครบถ้วนหรือไม่

“ถ้าแหล่งข่าวเขาเชื่อว่าการให้ข้อเท็จจริงกับประชาชนโดยเร็วที่สุดมันคือทางออกของการแก้ปัญหาทั้งปวง เป็นการปิดการทำให้เกิดปัญหาอื่นๆ ตามมา ถ้าเขาเชื่อแบบนี้มันก็จะเป็นการแสดงออกมา เช่น แถลงข่าวทันทีเมื่อสำคัญ เป็นการทำให้เอกสารมันถูกเข้าถึงได้โดยเร็ว ทำให้เอกสารที่มันควรเป็นเอ็กเซลก็ควรมาเป็นตารางที่สื่อเอาไปใช้ต่อได้ เชื่อในมาตรฐานข้อมูลเปิด ซึ่งถ้ามีความเชื่อและผลของความเชื่อในลักษณะแบบนี้ออกมา มันก็จะไปบรรจบกันพอดีกับเรื่องของเทคโนโลยีในอนาคต” พีรพล กล่าว 

มณธิรา รุ่งจิรจิตรานนท์  ผู้สื่อข่าว ตรวจสอบข้อเท็จจริง สำนักข่าว AFP ประจำประเทศไทย กล่าวว่า ในอดีตการรับข้อมูลข่าวสารของประชาชนจะมาจากสื่อมวลชนหรือสำนักข่าว ทำให้การนำเสนอไม่เป็นไปตามเวลาจริง เช่น เหตุการณ์เกิดตอน 3 ทุ่ม แต่หนังสือพิมพ์ปิดต้นฉบับไปแล้ว แต่ปัจจุบันในยุคสื่อสังคมออนไลน์ (Social Media) ใครเจอเหตุการณ์อะไรก็นำเสนอผ่านช่องทางดังกล่าวได้ ไม่กี่นาทีก็อาจกลายเป็นกระแสแล้ว ดังนั้นข่าวปลอมจึงเกิดได้ง่าย โดยข่าวปลอมนั้นมี 2 ความหมาย คือข้อมูลที่ผิดพลาดคลาดเคลื่อนแต่ผู้ส่งข่าวไม่มีเจตนาร้าย (Misinformation) กับข้อมูลที่นำมาใช้เพื่อลดทอนความน่าเชื่อถือของฝ่ายตรงข้ามหรือสร้างความเกลียดชังในสังคม (Disinformation)

สำหรับ AFP นั้น เริ่มต้นแผนกตรวจสอบข้อเท็จจริงในปี 2560 ซึ่งมองเห็นอันตรายจากข่าวปลอมในช่วงการเลือกตั้งประธานาธิบดีฝรั่งเศส ในเวลานั้นมีคนทำงานตรวจสอบเพียงคนเดียว แต่ปัจจุบันในปี 2565 มีทีมงานอยู่ใน 80 ประเทศทั่วโลก ทำการตรวจสอบข้อมูลเหตุการณ์สำคัญที่แชร์กันในโลกออนไลน์มาแล้วหลายเรื่อง ทั้งการชุมนุมประท้วงในไทย กลุ่มตาลีบันยึดอำนาจในอัฟกานิสถาน มาจนถึงล่าสุดคือสงครามรัสเซีย-ยูเครน 

โดยเลือกข้อมูลที่หากพบว่าเป็นข่าวปลอมจะสร้างความเสียหายต่อสังคมอย่างมาก เช่น เกิดการจลาจล หรือเกิดอันตรายต่อสุขภาพ มาตรจสอบ ขณะเดียวกันก็ต้องดูศักยภาพตนเองด้วยว่าสามารถตรวจสอบได้ลึกหรือละเอียดเพียงใด หากไม่มากพอก็จะไม่ทำเด็ดขาดเพราะต้องการให้เมื่อนำเสนอแล้วทุกอย่างจบสิ้น ไม่มีช่องโหว่ให้ใครตั้งข้อสงสัยใดๆ ได้อีก

ในขณะที่สื่อเอง แม้ต้องการทำงานอย่างรวดเร็วเพื่อตรวจสอบข้อมูลข่าวสารที่แชร์กันในสังคม อาจมีข้อจำกัดในการเข้าถึงแหล่งข่าว เช่น เรื่องโควิดที่บางครั้งหาแหล่งข่าวในไทยไม่ได้ก็ต้องไปพึ่งแหล่งข่าวในต่างประเทศ  รวมถึงลำดับชั้น (Hierarchy) ที่ต้องรอผู้บริหารสูงสุดของหน่วยงานนั้นให้ข้อมูล หรือให้ผู้บริหารนั้นมอบหมายเจ้าหน้าที่คนใดคนหนึ่งให้ข้อมูล เป็นต้น

“เนื่องจากว่าตอนนี้ประชาชนก็รับข่าวสารกันแบบ Real Time ส่วนตัวคิดว่าทุกภาคส่วนในสังคมควรที่จะปรับตัวเข้าสู่ระบบ Real Time ด้วยเช่นกัน ขอยกตัวอย่างกรณี AFP ที่ตอนนั้นมันมีข่าวว่ารัฐมนตรีต่างประเทศของเมียนมาพบกับท่านนายกฯ ประยุทธ์ แล้วก็มีคลิปอันหนึ่งออกมาแล้วก็ถูกแชร์โดยสื่อหลักและเพจ Activist หลายๆ เพจ ทีนี้ทาง AFP ก็เลยได้ไปสอบถามกับโฆษกของตำรวจ ก็ได้รับความร่วมมืออย่างเร็วเลย ตอนนั้นก็คิดว่าสังคมของเราเริ่มเข้าสู่ Real Time มากกว่าในอดีต ก็ได้รับคำตอบกลับมาว่าจริงๆ แล้วไม่ใช่ เป็นบุคคลที่เป็นผู้ติดตามของท่านนายกฯ ส่วนตัวคิดว่าทุกภาคส่วนควรปรับตัวเข้าสู่ยุคดิจิทัล ควรมีประสิทธิภาพและขณะเดียวกันก็รวดเร็ว เพื่อจะได้ตามทันยุคสมัย” มณธิรา กล่าว

ในช่วงท้ายของการเสวนา บายบาร์ ออร์เซ็ค (Baybars Orsek) ผู้อำนวยการ International Fact-Checking Network (IFCN) ได้เข้ามาร่วมแลกเปลี่ยนความคิดเห็น โดยกล่าวว่า IFCN ก่อตั้งขึ้นในปี 2558 ต่อมาในปี 2559 เฟซบุ๊กหรือปัจจุบันคือเมตา META ได้ประกาศใช้ชุดประมวลหลักการของ IFCN ในการตรวจสอบข้อเท็จจริง ภารกิจของ IFCN คือการให้องค์กรต่างๆ เข้ามาเรียนรู้ในการพัฒนามาตรฐาน ความถูกต้องและโปร่งใส ตลอดจาการนำเสนอข้อมูล สนับสนุนทรัพยากรและจัดประชุมต่างๆ ปัจจุบันมีสมาชิก 110 องค์กร จาก 54 ประเทศ

สำหรับองค์กรที่อยากเข้าร่วมเป็นสมาชิกคือต้องไม่ฝักใฝ่ฝ่ายใด ไม่สนับสนุนพรรคการเมืองหรือขั้วอำนาจทางการเมืองใด เพราะหลักการตรวจสอบข้อเท็จจริง (Fact Checking) ต้องไม่เข้าข่ายฝ่ายใดอยู่แล้ว ต้องนำเสนอข่าวสารในประเด็นที่สนใจของสาธารณะ และนำเสนออย่างเป็นธรรม มีการจัดทำมาตรฐานการนำเสนอข่าวอย่างโปร่งใส ที่มาแหล่งข่าวต้องสามารถตรวจสอบและเปิดเผยได้  เมื่อผู้รับสารมีข้อสงสัยองค์กรต้องสามารถชี้แจงได้ และหากนำเสนอข่าวผิดพลาดต้องอธิบายต่อสาธารณะด้วยว่าผิดพลาดในส่วนใด

“เราต้องการให้ทุกๆ องค์กรตรวจสอบข้อเท็จจริงสามารถเป็นองค์กรที่ตรวจสอบได้นั่นเอง เพื่อที่จะสามารถคุ้มครองความน่าเชื่อถือของเราได้โดยการทำงานอยู่บนหลักการที่ตั้งอยู่บนความเปิดเผย และสุดท้ายหลักการข้อนี้เป็นหลักการที่มีความสำคัญมากที่สุด องค์กรต้องสามารถบอกได้ว่าวิธีการทำการตรวจสอบข้อเท็จจริงของเขาเป็นอย่างไร เพราะมันไม่มีวิธีการที่เป็นวิธีการเดียวถูกต้องเหมือนกันทั่วทุกประเทศทั่วโลก” ผอ.IFCN กล่าว

ด้าน ผศ.ดร.เอื้อจิต วิโรจน์ไตรรัตน์  ที่ปรึกษาภาคีโคแฟค ประเทศไทย กล่าวปิดการเสวนา ว่า ปีนี้เป็นการจัดกิจกรรมแบบผสมผสาน (Hybrid) มีทั้งในห้องประชุมและรับชมหรือร่วมกิจกรรมผ่านช่องทางออนไลน์ ซึ่งได้ฟังมุมมองจากวิทยากรมากมายทั้งในประเทศและต่างประเทศ ได้เห็นสถานการณ์ที่เผชิญกันอยู่ ไม่ว่าความก้าวหน้าของเทคโนโลยี การไหลเวียนของข้อมูลหลอกลวง ไปจนถึงสงครามและความรุนแรง เป็นความท้าทาย

“ข้อสรุปของการพูดคุยวันนี้ได้พูดถึงความร่วมมือของทุกฝ่าย ไม่ใช่เฉพาะสื่อมวลชน ไม่เฉพาะสื่อออนไลน์ เป็นความร่วมมือของผู้ที่ร่วมใช้ออนไลน์ทุกคน” ผศ.ดร.เอื้อจิต กล่าว

-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-